Wie waren die erfgooiers eigenlijk?

Hilversum deel 2: In den beginne…Jan van Beieren: oervader van Hilversum. Een bijzondere dag: 4 maart 1424. Het was de dag dat ons Hilversum van schapengraasgebied een écht dorp werd. Hoezee! We hebben het te danken aan Jan van Beieren. Met Jan liep het overigens niet goed af: vergif op het gebedenboek. Dan moet je dus niet aan je duimen likken als je de bladzijde omslaat. Hij overleed op 6 januari 1425. Hilversum daarentegen bloeide en groeide. In 2024 bestaat Hilversum 600 jaar en sprankelt de stad als nooit tevoren!Maar, ho. Wacht even: wat gebeurde er dan 600 jaar geleden? Stad of dorp, hoe zit het nou? Wie waren die Erfgooiers eigenlijk? Wil de échte Hilversummer nú opstaan? Was er dan voor die tijd helemaal géén Hilversum? Om je alvast warm te maken voor onze bijna-jarige stad, nemen we je in een reeks artikelen mee naar het Hilversum van gisteren, vandaag en de toekomst. Veel leesplezier.Jan van Beieren kwam - zoals zijn naam al verklapt - niet uit Nederland, maar uit Duitsland. In 1373 zag Jan het levenslicht als jongste zoon van Albrecht van Beieren. Albrecht was hertog van het Duitse gebied Nederbeieren-Straubing. Albrecht was ook graaf van Holland, Zeeland en Henegouwen. Zijn oudste zoon Willem, broer van Jan, zou hem opvolgen als graaf. Zijn middelste zoon werd hertog. Dus bleef er voor jongste zoon Jan weinig over: Hij erfde enkele ‘heerlijkheden’ in Holland, namelijk Gooiland, Voorne en Woerden.Jan Zonder GenadeMaar toen in 1389 de bisschop van Luik overleed, lukte het vader Albrecht om het Luikse bisdom in handen te krijgen. En dat was bestemd voor Jan. Met toestemming uit Rome benoemde de paus Bonifatius IX Jan in 1390 tot elect van Luik. En dat bleef hij 28 jaar. Het was een periode met veel opstand van het volk tegen het bewind van Jan. In 1408 werden bij de slag van Othee veel Luikenaren vermoord. Jan kreeg daardoor de bijnaam Jan Zonder Genade. In 1418 gaf hij zijn positie in Luik op. Hij zag kans om zijn geluk ergens anders te beproeven.Vrij spel in HollandNa de dood van vader Albrecht en jongste broer, werd Jan hertog van Nederbeieren-Straubing. Ook zijn oudste broer overleed. Dus werd Jan graaf van Holland, Zeeland en Henegouwen. Daarvoor moest hij wel eerst zijn nichtje Jacoba verdrijven. Dat lukte dankzij steun van de Duitse keizer Sigismund en de oppositie in de Hollandse provincies. Er ontstond een burgeroorlog, waarna op 13 februari 1419 een verdrag werd gesloten. Jan van Beieren en Jacoba zouden gedurende vijf jaar samen regeren over de gebieden. Maar omdat Jacoba met haar man Jan IV, hertog van Brabant, in Henegouwen ging wonen, had Jan van Beieren vrij spel in Holland.Hilversum wordt een zelfstandig dorpHet bleef onrustig in het gebied. Hilversum werd tussen 1420 en 1422 meerdere keren geplunderd door het Sticht Utrecht. Jan sloot vrede met het Sticht, maar Hilversum had zwaar geleden onder de plunderingen. Om de schade te kunnen verhalen op het Stichts Utrecht, schonk Jan Hilversum in 1424 een eigen ‘gerecht’, oftewel een eigen rechtbank. En daar zat het hem in: daarmee werd Hilversum bestuurlijk losgemaakt van Laren. Hilversum als zelfstandig dorp was geboren! Bron: Historische Kring Albertus Perk  

In 2024 bestaat Hilversum 600 jaar en sprankelt de stad als nooit tevoren! Maar, ho. Wacht even: wat gebeurde er dan 600 jaar geleden? Stad of dorp, hoe zit het nou? Wie waren die Erfgooiers eigenlijk, wil de échte Hilversummer nú opstaan. Was er dan voor die tijd helemaal géén Hilversum? Om u alvast warm te maken voor onze bijna jarige stad, nemen we u in een reeks artikelen mee naar het Hilversum van gisteren, vandaag en de toekomst. Veel leesplezier!In den beginne. In den beginne… wás er helemaal geen Hilversum. Hilversum?! Nog nooit van gehoord. Laat staan van Hilversum Mediastad. Het kan nog steeds kloppen, want échte Hilversummers gaan nog steeds naar ’t dorp als ze naar het centrum gaan.Rond het jaar 900Dat dorp Hilversum ontstond rond het jaar 900. Dénken we. Want zeker weten doen we het ook niet. De allereerste vermelding van Hilversum is in het jaar 1305. En toen was Hilversum geen zelfstandig dorp. Hilversum maakte namelijk deel uit van Laren. Laren is één van de oudste dorpen in het Gooi. Ook Naarden en Blaricum bestonden zeker al sinds de vroege middeleeuwen, en daarvoor. Hilversum? Dat was de plek waar de schapen graasden. Vandaar onze kale heiden.Het GooiHet hooggelegen Gooi is één van de oudst bewoonde streken van Nederland. Het Gooi, Gooiland, ’t Gooi - het kan allemaal - is de landstreek tussen rivieren de Vecht en de Eem. Tot het Gooi behoren Huizen, Blaricum, Laren en de voormalige gemeenten Naarden en Bussum, en uiteraard ons Hilversum. Gooi komt van gouw. Een ‘gouw’ was een gebied dat hoorde bij de Germanen, ook in de Frankische tijd was een gouw een aanduiding voor de gewesten. Vaak wordt er ook een landschap mee aangeduid: een gouw is dan een gebied dat langs het water ligt. En dan kan kloppen, in dit geval.Land van NaardenMaar let op: vroeger heette onze streek ‘Naerdincklant’, oftewel land van Naarden. Naarden was belangrijk, want in Naarden woonde de baljuw. De baljuw was iemand die een koning of keizer vertegenwoordigde in het buitengebied. Naerdincklant wordt in 968 door Keizer Otto I de Grote geschonken aan de Abdij van Elten in Duitsland. Ja, dat kon dus toen zomaar: onze stad en omstreken weggeven. Dat wij in Hilversum een ‘Vituskerk’ hebben – St. Vitus is werd verder in ons land nauwelijks vereerd - heeft hier wat mee te maken: de abdij van Elten was óók aan St. Vitus gewijd.En daar is Hilversum!Plaatsnamen die duiden op de woonplaats van een belangrijke persoon of stam, eindigen vaak op ‘heim’ of ‘sum’. Vaak duid het erop dat deze plaatsen ontstonden in de Vroege-Middeleeuwen (800 - 1000). De naam Hilversum kan dus prima komen van Hilvertshem. Of Hilfertshem. Dat betekent dan nederzetting (heem) van de persoon Hilvert, of Hilfert. Een beetje dus als Arnhem, dat waarschijnlijk een verbastering is van ‘de Nederzetting van Arent’.Het Gedenkboek Hilversum 1424 – 1924In het ‘Het Gedenkboek Hilversum 1424 – 1924’, gepubliceerd om te vieren dat Hilversum 500 jaar bestond, staat dat volgens de overlevering Hilfert zijn heem bouwde op wat tegenwoordig de Havenstraat is, of ergens in de omgeving van de Kerkbrink. De naam Hilversum zou ook nog zou kunnen komen van 'hil' (heuvel). Vroeger sprak met in het dorp in dialect ook wel van ‘Hulversom’. Dus sja, dan is het maar weer de vraag wat dát dan betekent. Wie het weet, mag het ons vertellen.

Hilversum: van schapendorp tot mediastadLange tijd was Hilversum een klein simpel schapendorpje waar weinig gebeurde. Veel contact met de buitenwereld was er niet. Maar verschillende gebeurtenissen zorgden ervoor dat Hilversum uitgroeide tot de mediastad die het nu is. Hoe dat is gekomen, daar gaan we in dit verhaal in vogelvlucht doorheen. Dit jaar bestaat Hilversum 600 jaar en sprankelt de stad als nooit tevoren. Maar, ho. Wacht even: wat gebeurde er dan op 4 maart 600 jaar geleden? Stad of dorp, hoe zit het nou? Wie waren die erfgooiers eigenlijk, wil de échte Hilversummer nú opstaan en was er dan voor die tijd helemaal géén Hilversum? Om u alvast warm te maken voor onze bijna jarige stad, nemen we u in een reeks artikelen mee naar het Hilversum van gisteren, vandaag en de toekomst. Schapen en boekweitZeker tot 1650 was Hilversum vooral een agrarisch dorp. De boeren (Erfgooiers) lieten schapen en koeien grazen op de gemeenschappelijke heiden en weiden. Erfgooiers verbouwden rogge, gerst en later ook boekweit. Boekweit? Jazeker, de boekweit waarvan de korrels nog steeds in ons gemeentewapen zitten. In de winter werd op de boerderijen garen gesponnen voor de wolweverijen in de ‘grote’ stad Naarden. Dat was vroeger de belangrijkste plaats in het Gooi. De kuddes schapen op de heide leverden de wol voor het spinnen van lakenstoffen.Gooise VaartEen belangrijke ontwikkeling voor Hilversum was de aansluiting op het landelijke waternetwerk. In 1625 kreeg een groep Amsterdammers een ontginningsconcessie van de Staten van Holland voor een strook grond in het Gooi. Op de aangewezen strook grond begon men met het afgraven van wat de Gooise Vaart zou worden. Het afgegraven zand werd gebruikt om de Amsterdamse grachtengordel aan te leggen. De Gooise Vaart verbond Hilversum met de ’s Gravelandse Vaart, waardoor schepen van Amsterdam naar Hilversum konden varen. Daarmee kon het dorp de grondstoffen voor en de producten van de textielnijverheid makkelijker vervoeren dan over de zandwegen. Textiel en tapijtDe basis voor de overgang naar een industriedorp was daarmee gelegd. Eerst werd in de textielnijverheid in loondienst voor Amsterdam gewerkt. Later werden de bedrijfjes in Hilversum zelfstandig. Verschillende innovaties op het gebied van spinnen en weven gaven Hilversum zelfs internationale erkenning. Er ontstond een grote textiel- en tapijtindustrie. In 1772 waren er al 42 fabrikanten in Hilversum. Aansluiting op het spoorDe volgende grote stap: Hilversum kreeg een station en aansluiting op het landelijke spoornetwerk. Veel rijke Amsterdammers die in Hilversum zomerhuizen hadden, bleven nu permanent in Hilversum wonen. Zij konden immers nu met de trein naar hun werk. Zo ontstonden de eerste forensen. Ook voor de industrie was Hilversum plotseling interessant. In een artikel van Steengoed Gooi vertelt historicus Pieter Hoogenraad: “De grond was goedkoop, de arbeiders ook en ze hadden geen grote mond, zoals in Amsterdam. Hilversum kreeg fabrieken in onder meer haarden, verf, medicijnen en condooms.” NSFMediastad? Dat werd Hilversum met de komst van de Nederlandse Seintoestellenfabriek (NSF). Door de Eerste Wereldoorlog konden de reders in Nederland geen seintoestellen meer krijgen voor hun schepen. Een groep reders besloot daarom zelf een fabriek te starten om seintoestellen te maken: De Nederlandse Seintoestellenfabriek. Hilversum vond men daarvoor de ideale locatie. Het dorp zat dicht bij de afzetgebieden Amsterdam en Utrecht, er was zandgrond waar men meteen op kon bouwen en er was veel ruimte op de hei voor een grote fabriek. De NSF begon in 1918 op de Groest 106-108. De oude weverijen en tapijtfabrieken bleken geschikt om seintoestellen in te fabriceren. Maar na drie jaar verhuisde de NSF al naar de nieuwe fabriek op de Jan van der Heydenstraat aan de hei waar veel meer ruimte was.Radiotoestellen Als je vroeger een radio kocht, kocht je een doos met onderdelen die je zelf in elkaar moest zetten. Toen waren er nog geen uitzendingen, maar je kon wel signalen opvangen. De NSF zag daarin een markt en begon midden jaren ’20 met de productie van kant-en-klare radiotoestellen voor thuis. Maar de mensen moesten ook wat te luisteren hebben dus zond de NSF vanaf het fabrieksterrein muziek uit op de zaterdagavond en zondagmiddag om de verkoop van hun radio’s te stimuleren. OmroepenNederland zat toen al midden in de verzuiling en elke zuil wilde op een gegeven moment zijn eigen uitzendingen maken. Om dat te doen was er veel technische kennis nodig en die kennis zat bij de NSF. De verzuilde omroepen zonden daarom vanaf de NSF-fabriek uit waar ze de studio huurden. Toen de omroepen meer wilden uitzenden besloten ze zelf studio’s te bouwen die werden ingericht door de NSF. Ook bood de fabriek de technische ondersteuning in de studio’s. Hierdoor kwamen alle omroepen in Hilversum te zitten, want als er een probleem was in de studio kon er direct iemand komen vanuit de fabriek. Vanaf dat moment is Hilversum dé mediastad van Nederland. Bronnen: Historische Kring Albertus Perk (verschillende artikelen), Dudok Architectuur Centrum

Draaiende locomotieven en beroemde spoorbogen: 150 jaar treinen in Hilversum    Voor werk naar Amersfoort, een dagje shoppen in Utrecht, musea bezoeken in Amsterdam of een stedentrip naar Berlijn of Praag. Vanaf station Hilversum brengt de trein je er naartoe. Dat is inmiddels de gewoonste zaak van de wereld, maar halverwege de negentiende eeuw was dat wel anders. Een uitstap naar een nabijgelegen dorp was destijds een wereldreis. Dat veranderde met de komst van de spoorlijn in 1874. Andere plaatsen waren opeens beter bereikbaar. De spoorlijn zorgde er ook voor dat Amsterdammers Hilversum ontdekten, en vielen voor het dorp met hei, bos en de omringende ’s-Gravelandse buitenplaatsen. De komst van de spoorlijn en het station hadden grote invloed op Hilversum.Nieuw was de trein niet in 1874. Al in 1839 konden reizigers gebruikmaken van de spoorverbinding tussen Amsterdam en Haarlem. In de jaren daarna kwamen er ook treinstations in Leiden, Den Haag, Delft en Rotterdam. Allemaal aangelegd door de eerste spoorwegmaatschappij van Nederland: de Hollandsche IJzeren Spoorweg-Maatschappij, ook wel de HIJSM of HSM genoemd.De Hollandsche IJzeren Spoorweg-Maatschappij was ook verantwoordelijk voor de aanleg van de Oosterspoorweg, die Amsterdam verbond met Zutphen. Via Hilversum, Amersfoort en Apeldoorn kwam de trein uiteindelijk in de Hanzestad terecht. Op 10 juni 1874 ging het eerste deel open: van station Amsterdam Oosterdok – rechts van het huidige Centraal Station – ging de trein naar Amersfoort. Onderweg passeerde de trein een dorp in het groen: Hilversum. Met de komst van de spoorlijn kreeg Hilversum een station. Daarbij hoorde een stationsgebouw, met op de gevel in grote cijfers het jaar van de opening: 1874. Het gebouw heeft er gestaan tot 1990, toen het werd gesloopt om plaats te maken voor het huidige stationsgebouw.Door de Oosterspoorweg werd Hilversum opeens een belangrijk knooppunt. Vanaf station Hilversum kon je de trein nemen naar Amsterdam, Amersfoort én naar Utrecht. Want de HIJSM creëerde een zijtak van de Oosterspoorweg, die vanaf Hilversum naar Utrecht ging. Niet naar Utrecht Centraal, dat station maakte namelijk deel uit van de Rhijnspoorweg die via Utrecht van Amsterdam naar Arnhem liep. Deze lijn was aangelegd door een concurrent van de HIJSM, de Nederlandsche Rhijnspoorweg-Maatschappij (NRS).De HIJSM legde daarom een andere spoorlijn binnen Utrecht aan. Deze zijtak van de Oosterspoorweg ging van Hilversum naar Utrecht Maliebaan en eindigde in Utrecht Lunetten. Vanaf daar was het mogelijk om over te stappen op de trein naar Den Bosch, een spoorverbinding die in handen was van de Staatsspoorwegen.Het Maliebaanstation, ook geopend op 10 juni 1874, was geen groot succes. In tegenstelling tot Utrecht Centraal lag het station nét wat buiten de stadskern, waardoor het voor stadsbezoekers nog best een eind lopen was. Ook de rechtstreekse verbinding naar Parijs kon het station niet redden. In 1939 kwam er een eind aan het Maliebaanstation. Enkele jaren later, in de Tweede Wereldoorlog, namen de Duitsers het station in gebruik. Vanaf hier deporteerden zij Utrechtse Joden naar doorgangskamp Westerbork. Na de oorlog kreeg het Maliebaanstation een andere bestemming. In 1953 vestigde het Spoorwegmuseum zich op deze locatie. Het vroegere station is nog steeds in gebruik en dient als entree voor het huidige museum, dat in 2005 is vernieuwd.Wie tegenwoordig vanuit Hilversum de trein richting Utrecht Centraal neemt, passeert Hilversum Sportpark, Hollandsche Rading en Utrecht Overvecht. Bij de opening van de Oosterspoorweg naar Lunetten waren hier nog veel meer stations te vinden. Destijds stopte de trein ook in onder meer Maartensdijk, Groenekan en Blauwkapel. Station Hilversum Sportpark heeft niet altijd zo geheten. In 1874 kreeg het de naam Hilversum-Amersfoortsche Straatweg, dat wijzigde in 1919 naar Hilversum-Soestdijkerstraatweg. Niet zo’n handige naam, bleek later. Het gebeurde nogal eens dat reizigers zich lieten misleiden door het deel ‘Soestdijk’ in de naam en per ongeluk in Hilversum uitkwamen, terwijl ze op station Soestdijk moesten zijn. In 1965 was vergissen niet meer mogelijk, vanaf dat moment heette het station Sportpark, genoemd naar het naastgelegen sportcomplex.De komst van de trein betekende ook het begin van het toerisme in Hilversum. Het verschil met een stad als Amsterdam was groot. Daarom lieten de inwoners van de hoofdstad zich maar wat graag via de Oosterspoorweg naar Hilversum vervoeren, om er te genieten van frisse lucht en de natuur. Rijke Amsterdammers die hier al een buitenhuis hadden en in hun vrije tijd naar Hilversum kwamen, konden hier opeens vast intrekken. Met de trein konden ze nu naar hun werk in Amsterdam. Dat woon-werkverkeer per spoor was ook interessant voor fabrieken, die zich in het oorspronkelijke schapendorp vestigden. Zo werd de Hilversumse textielindustrie groot. De tapijten uit Hilversum waren zelfs beroemd. De Oosterspoorweg, en de transformatie tot spoorknooppunt, had dus invloed op het inwonersaantal van Hilversum. Er kwamen meer mensen bij en er ontstonden meer voorzieningen, zoals winkels, kerken en scholen. Al die mensen, onder wie de fabrieksarbeiders, moesten allemaal ergens wonen. Daarom verrezen er woningen aan de oostkant van Hilversum. Hier komt de in Hilversum beroemde uitdrukking ‘Over het Spoor’ vandaan. De spoorlijn verdeelde het dorp immers in twee delen: de oude westkant met winkels en voorzieningen, en het nieuwe oostelijke deel.Het gebied rondom het station was volop in gebruik voor de stoomtreinen. Op de plek van het huidige Oosterspoorplein was – midden tussen de huizen – een loods voor de locomotieven te vinden. Om ze van het spoor naar de halfronde loods te krijgen, werden de locs op een draaischijf gezet. Ook nu, honderdvijftig jaar later, is deze halfronde vorm nog terug te zien op het Oosterspoorplein.Via de draaischijf kwamen de locomotieven in de loods terecht. Daar kregen ze nieuwe kolen en water én werden ze gekeerd. De locomotieven moesten namelijk met de schoorsteen naar voren rijden. Als ze uit Utrecht kwamen zat de schoorsteen aan de ‘Hilversum-kant’. Voor een nieuwe rit richting de Domstad kwamen de locomotieven via de draaischijf weer met de schoorsteen naar voren te staan, in de rijrichting dus.Bijna honderd jaar nadat de eerste stoomtrein over de Oosterspoorweg van Hilversum naar Utrecht Lunetten reed, was het tijd om over te stappen op elektrische treinen. Voor de bovenleiding moesten er portalen komen. Alleen was er in 1940, aan het begin van de Tweede Wereldoorlog, een tekort aan staal. Daarom werd gekozen voor beton. Zo kwamen er 188 betonnen spoorbogen. Het duurde nog tot 1946 voor ze in gebruik kwamen. Eerder was het niet mogelijk om elektrisch te treinen, omdat de Duitsers in de oorlog al het koper hadden gevorderd. Uiteindelijk zijn de betonnen spoorbogen alleen op het traject Hilversum-Utrecht gebruikt. De aanleg bleek namelijk toch duurder dan gedacht. En dat maakt de spoorbogen uniek voor Nederland. Ze hebben een monumentale status en staan zelfs genoemd in de Canon van Nederland. In 2024 vieren we dat Hilversum al 150 jaar een spoorverbinding heeft. Vanuit onze eigen stad is het mogelijk om met de trein door het hele land, en zelfs door Europa te reizen. De Hilversummers uit 1874 hadden dat vast niet kunnen denken, toen ze voor het eerst in de stroomtrein stapten.