Hilversum: van schapendorp tot mediastad

Hilversum deel 2: In den beginne…Jan van Beieren: oervader van Hilversum. Een bijzondere dag: 4 maart 1424. Het was de dag dat ons Hilversum van schapengraasgebied een écht dorp werd. Hoezee! We hebben het te danken aan Jan van Beieren. Met Jan liep het overigens niet goed af: vergif op het gebedenboek. Dan moet je dus niet aan je duimen likken als je de bladzijde omslaat. Hij overleed op 6 januari 1425. Hilversum daarentegen bloeide en groeide. In 2024 bestaat Hilversum 600 jaar en sprankelt de stad als nooit tevoren!Maar, ho. Wacht even: wat gebeurde er dan 600 jaar geleden? Stad of dorp, hoe zit het nou? Wie waren die Erfgooiers eigenlijk? Wil de échte Hilversummer nú opstaan? Was er dan voor die tijd helemaal géén Hilversum? Om je alvast warm te maken voor onze bijna-jarige stad, nemen we je in een reeks artikelen mee naar het Hilversum van gisteren, vandaag en de toekomst. Veel leesplezier.Jan van Beieren kwam - zoals zijn naam al verklapt - niet uit Nederland, maar uit Duitsland. In 1373 zag Jan het levenslicht als jongste zoon van Albrecht van Beieren. Albrecht was hertog van het Duitse gebied Nederbeieren-Straubing. Albrecht was ook graaf van Holland, Zeeland en Henegouwen. Zijn oudste zoon Willem, broer van Jan, zou hem opvolgen als graaf. Zijn middelste zoon werd hertog. Dus bleef er voor jongste zoon Jan weinig over: Hij erfde enkele ‘heerlijkheden’ in Holland, namelijk Gooiland, Voorne en Woerden.Jan Zonder GenadeMaar toen in 1389 de bisschop van Luik overleed, lukte het vader Albrecht om het Luikse bisdom in handen te krijgen. En dat was bestemd voor Jan. Met toestemming uit Rome benoemde de paus Bonifatius IX Jan in 1390 tot elect van Luik. En dat bleef hij 28 jaar. Het was een periode met veel opstand van het volk tegen het bewind van Jan. In 1408 werden bij de slag van Othee veel Luikenaren vermoord. Jan kreeg daardoor de bijnaam Jan Zonder Genade. In 1418 gaf hij zijn positie in Luik op. Hij zag kans om zijn geluk ergens anders te beproeven.Vrij spel in HollandNa de dood van vader Albrecht en jongste broer, werd Jan hertog van Nederbeieren-Straubing. Ook zijn oudste broer overleed. Dus werd Jan graaf van Holland, Zeeland en Henegouwen. Daarvoor moest hij wel eerst zijn nichtje Jacoba verdrijven. Dat lukte dankzij steun van de Duitse keizer Sigismund en de oppositie in de Hollandse provincies. Er ontstond een burgeroorlog, waarna op 13 februari 1419 een verdrag werd gesloten. Jan van Beieren en Jacoba zouden gedurende vijf jaar samen regeren over de gebieden. Maar omdat Jacoba met haar man Jan IV, hertog van Brabant, in Henegouwen ging wonen, had Jan van Beieren vrij spel in Holland.Hilversum wordt een zelfstandig dorpHet bleef onrustig in het gebied. Hilversum werd tussen 1420 en 1422 meerdere keren geplunderd door het Sticht Utrecht. Jan sloot vrede met het Sticht, maar Hilversum had zwaar geleden onder de plunderingen. Om de schade te kunnen verhalen op het Stichts Utrecht, schonk Jan Hilversum in 1424 een eigen ‘gerecht’, oftewel een eigen rechtbank. En daar zat het hem in: daarmee werd Hilversum bestuurlijk losgemaakt van Laren. Hilversum als zelfstandig dorp was geboren! Bron: Historische Kring Albertus Perk  

In 2024 bestaat Hilversum 600 jaar en sprankelt de stad als nooit tevoren! Maar, ho. Wacht even: wat gebeurde er dan 600 jaar geleden? Stad of dorp, hoe zit het nou? Wie waren die Erfgooiers eigenlijk, wil de échte Hilversummer nú opstaan. Was er dan voor die tijd helemaal géén Hilversum? Om u alvast warm te maken voor onze bijna jarige stad, nemen we u in een reeks artikelen mee naar het Hilversum van gisteren, vandaag en de toekomst. Veel leesplezier!In den beginne. In den beginne… wás er helemaal geen Hilversum. Hilversum?! Nog nooit van gehoord. Laat staan van Hilversum Mediastad. Het kan nog steeds kloppen, want échte Hilversummers gaan nog steeds naar ’t dorp als ze naar het centrum gaan.Rond het jaar 900Dat dorp Hilversum ontstond rond het jaar 900. Dénken we. Want zeker weten doen we het ook niet. De allereerste vermelding van Hilversum is in het jaar 1305. En toen was Hilversum geen zelfstandig dorp. Hilversum maakte namelijk deel uit van Laren. Laren is één van de oudste dorpen in het Gooi. Ook Naarden en Blaricum bestonden zeker al sinds de vroege middeleeuwen, en daarvoor. Hilversum? Dat was de plek waar de schapen graasden. Vandaar onze kale heiden.Het GooiHet hooggelegen Gooi is één van de oudst bewoonde streken van Nederland. Het Gooi, Gooiland, ’t Gooi - het kan allemaal - is de landstreek tussen rivieren de Vecht en de Eem. Tot het Gooi behoren Huizen, Blaricum, Laren en de voormalige gemeenten Naarden en Bussum, en uiteraard ons Hilversum. Gooi komt van gouw. Een ‘gouw’ was een gebied dat hoorde bij de Germanen, ook in de Frankische tijd was een gouw een aanduiding voor de gewesten. Vaak wordt er ook een landschap mee aangeduid: een gouw is dan een gebied dat langs het water ligt. En dan kan kloppen, in dit geval.Land van NaardenMaar let op: vroeger heette onze streek ‘Naerdincklant’, oftewel land van Naarden. Naarden was belangrijk, want in Naarden woonde de baljuw. De baljuw was iemand die een koning of keizer vertegenwoordigde in het buitengebied. Naerdincklant wordt in 968 door Keizer Otto I de Grote geschonken aan de Abdij van Elten in Duitsland. Ja, dat kon dus toen zomaar: onze stad en omstreken weggeven. Dat wij in Hilversum een ‘Vituskerk’ hebben – St. Vitus is werd verder in ons land nauwelijks vereerd - heeft hier wat mee te maken: de abdij van Elten was óók aan St. Vitus gewijd.En daar is Hilversum!Plaatsnamen die duiden op de woonplaats van een belangrijke persoon of stam, eindigen vaak op ‘heim’ of ‘sum’. Vaak duid het erop dat deze plaatsen ontstonden in de Vroege-Middeleeuwen (800 - 1000). De naam Hilversum kan dus prima komen van Hilvertshem. Of Hilfertshem. Dat betekent dan nederzetting (heem) van de persoon Hilvert, of Hilfert. Een beetje dus als Arnhem, dat waarschijnlijk een verbastering is van ‘de Nederzetting van Arent’.Het Gedenkboek Hilversum 1424 – 1924In het ‘Het Gedenkboek Hilversum 1424 – 1924’, gepubliceerd om te vieren dat Hilversum 500 jaar bestond, staat dat volgens de overlevering Hilfert zijn heem bouwde op wat tegenwoordig de Havenstraat is, of ergens in de omgeving van de Kerkbrink. De naam Hilversum zou ook nog zou kunnen komen van 'hil' (heuvel). Vroeger sprak met in het dorp in dialect ook wel van ‘Hulversom’. Dus sja, dan is het maar weer de vraag wat dát dan betekent. Wie het weet, mag het ons vertellen.

Erfgooierskwartier, Erfgooiersstraat, Erfgooierscollege: Overal in het Gooi komt u verwijzingen tegen naar erfgooiers. Met het verdwijnen van de laatste erfgooier hield een minstens acht eeuwen (!) oude Gooise cultuur op te bestaan… Erfgooiers stonden bekend als eigengereid, strijdvaardig, hardwerkend. Grote kans dat u afstamt van een echte erfgooier.Dit jaar bestaat Hilversum 600 jaar en sprankelt de stad als nooit tevoren. Maar, ho. Wacht even: wat gebeurde er dan op 4 maart 600 jaar geleden? Stad of dorp, hoe zit het nou? Wie waren die erfgooiers eigenlijk, wil de échte Hilversummer nú opstaan en was er dan voor die tijd helemaal géén Hilversum? Om u alvast warm te maken voor onze bijna jarige stad, nemen we u in een reeks artikelen mee naar het Hilversum van gisteren, vandaag en de toekomst. Veel leesplezier!Boer uit het GooiOp de meenten - de gemeenschappelijke weiden van vroeger - vinden we nu de woonwijken Hilversumse Meent en Oostermeent. Het Mediapark staat op de plek waar ooit ‘het Gemeenlandshuis’, het bureau van de erfgooiers, stond.Een erfgooier? Dat was een boer uit het Gooi die samen met andere erfgooiers rechten had om gebruik te maken van meentgrond. Deze rechten gingen over van vader op zoon, vandaar de naam erfgooiers. De geschiedenis van de erfgooiers kenmerkt zich door de strijd tussen boeren versus provincie, gemeente en staat.Hoe het ongeveer zat, leest u hieronder. God van de kerelshet begon allemaal in de tiende eeuw. In die tijd behoorde (delen van) het huidige Gooi tot de abdij Elten, dat tegenwoordig in Duitsland ligt. Maar de bisschop van Utrecht, de heren van Amstel en de graven van Holland hadden wel interesse in Gooise grond. De abdis van Elten besloot in 1280 het Gooi officieel in pacht over te dragen aan de graaf van Holland, Floris V, ook wel bekend als: der keerlen god, oftewel god van de kerels, van de gewone man. Logisch dat dat botstDie gebruiksrechten over de woeste heide, bos, en duinen kregen de erfgooiers van (opvolgers van) Floris V. Vanaf 1404 werd in zogenoemde schaarbrieven omschreven hoeveel vee een boer mocht ‘scharen’ op de meent. Maar nu komt het: Het gebruiksrecht lag bij de erfgooiers, maar het graafschap Holland bleef formeel pachter van die grond. Hoe dit zo? Het graafschap/de staat achtte zich eigenaar van die gronden op basis van het Nederlands-Romeins recht, maar de erfgooiers hielden vast aan hun oudere gebruiksrechten op de Gooise gemene gronden op basis van het middeleeuws inheemse gewoonterecht. Logisch dat dat botste! In 1903 barstte de bomDe bevolking groeide, de staat breidde uit. Het boerenbedrijf van een erfgooier was niet opgewassen tegen de ruilverkavelingsplannen en de woningnood. De grondrechten van de erfgooiers kwamen steeds meer in het gedrang. In 1903 barstte de bom: er ontstond een conflict over het recht van de erfgooiers versus de belangen van gemeentes en de groeiende groep niet-scharenden, erfgooiers die alleen in náám erfgooiers waren. De gemeenten stelden eigen ‘meentmeesters’ aan die toezagen op het gebruik van weiden. Deze weiden mochten in het vervolg alleen gebruikt worden door boeren die hun vee hadden laten brandmerken door de gemeentelijke meentmeesters. Dat ging in tegen oude rechten en gebruiken van de erfgooiers. Er ontstond een schisma: de ‘oude partij’ versus de ‘nieuwe partij’.Boek der erfgooiers voorgoed gesloten De onrust en conflicten leidden uiteindelijk tot de aanname van de Erfgooierswet in 1912. De overheid besloot het eigendom van de gemene gronden in handen te leggen van de nieuwe Vereniging Stad en Lande van Gooiland. Als lid van deze vereniging kon de erfgooier het gemeenschappelijke land blijven gebruiken. Maar daarmee kwam er nog geen rust in de tent. Er ontstond weer een nieuw conflict tussen erfgooiers die hun boerenbedrijf niet kwijt wilden en erfgooiers (de niet-scharenden) die liever geld dan rechten hadden. Uiteindelijk werd in 1971 na een stemming door de Vereniging Stad en Lande van Gooiland besloten dat de erfgooiersorganisatie werd ontbonden. Daarmee werd het boek der erfgooiers voorgoed gesloten. Bronnen onder andere: Stichting Stad en Lande van GooilandDe Stichting Stad en Lande van Gooiland bezit het unieke archief van de Erfgooiers. Het bestuur probeert de geschiedenis van de Erfgooiers levend te houden. Neem eens een kijkje op www.stadenlandevangooiland.nl

Draaiende locomotieven en beroemde spoorbogen: 150 jaar treinen in Hilversum    Voor werk naar Amersfoort, een dagje shoppen in Utrecht, musea bezoeken in Amsterdam of een stedentrip naar Berlijn of Praag. Vanaf station Hilversum brengt de trein je er naartoe. Dat is inmiddels de gewoonste zaak van de wereld, maar halverwege de negentiende eeuw was dat wel anders. Een uitstap naar een nabijgelegen dorp was destijds een wereldreis. Dat veranderde met de komst van de spoorlijn in 1874. Andere plaatsen waren opeens beter bereikbaar. De spoorlijn zorgde er ook voor dat Amsterdammers Hilversum ontdekten, en vielen voor het dorp met hei, bos en de omringende ’s-Gravelandse buitenplaatsen. De komst van de spoorlijn en het station hadden grote invloed op Hilversum.Nieuw was de trein niet in 1874. Al in 1839 konden reizigers gebruikmaken van de spoorverbinding tussen Amsterdam en Haarlem. In de jaren daarna kwamen er ook treinstations in Leiden, Den Haag, Delft en Rotterdam. Allemaal aangelegd door de eerste spoorwegmaatschappij van Nederland: de Hollandsche IJzeren Spoorweg-Maatschappij, ook wel de HIJSM of HSM genoemd.De Hollandsche IJzeren Spoorweg-Maatschappij was ook verantwoordelijk voor de aanleg van de Oosterspoorweg, die Amsterdam verbond met Zutphen. Via Hilversum, Amersfoort en Apeldoorn kwam de trein uiteindelijk in de Hanzestad terecht. Op 10 juni 1874 ging het eerste deel open: van station Amsterdam Oosterdok – rechts van het huidige Centraal Station – ging de trein naar Amersfoort. Onderweg passeerde de trein een dorp in het groen: Hilversum. Met de komst van de spoorlijn kreeg Hilversum een station. Daarbij hoorde een stationsgebouw, met op de gevel in grote cijfers het jaar van de opening: 1874. Het gebouw heeft er gestaan tot 1990, toen het werd gesloopt om plaats te maken voor het huidige stationsgebouw.Door de Oosterspoorweg werd Hilversum opeens een belangrijk knooppunt. Vanaf station Hilversum kon je de trein nemen naar Amsterdam, Amersfoort én naar Utrecht. Want de HIJSM creëerde een zijtak van de Oosterspoorweg, die vanaf Hilversum naar Utrecht ging. Niet naar Utrecht Centraal, dat station maakte namelijk deel uit van de Rhijnspoorweg die via Utrecht van Amsterdam naar Arnhem liep. Deze lijn was aangelegd door een concurrent van de HIJSM, de Nederlandsche Rhijnspoorweg-Maatschappij (NRS).De HIJSM legde daarom een andere spoorlijn binnen Utrecht aan. Deze zijtak van de Oosterspoorweg ging van Hilversum naar Utrecht Maliebaan en eindigde in Utrecht Lunetten. Vanaf daar was het mogelijk om over te stappen op de trein naar Den Bosch, een spoorverbinding die in handen was van de Staatsspoorwegen.Het Maliebaanstation, ook geopend op 10 juni 1874, was geen groot succes. In tegenstelling tot Utrecht Centraal lag het station nét wat buiten de stadskern, waardoor het voor stadsbezoekers nog best een eind lopen was. Ook de rechtstreekse verbinding naar Parijs kon het station niet redden. In 1939 kwam er een eind aan het Maliebaanstation. Enkele jaren later, in de Tweede Wereldoorlog, namen de Duitsers het station in gebruik. Vanaf hier deporteerden zij Utrechtse Joden naar doorgangskamp Westerbork. Na de oorlog kreeg het Maliebaanstation een andere bestemming. In 1953 vestigde het Spoorwegmuseum zich op deze locatie. Het vroegere station is nog steeds in gebruik en dient als entree voor het huidige museum, dat in 2005 is vernieuwd.Wie tegenwoordig vanuit Hilversum de trein richting Utrecht Centraal neemt, passeert Hilversum Sportpark, Hollandsche Rading en Utrecht Overvecht. Bij de opening van de Oosterspoorweg naar Lunetten waren hier nog veel meer stations te vinden. Destijds stopte de trein ook in onder meer Maartensdijk, Groenekan en Blauwkapel. Station Hilversum Sportpark heeft niet altijd zo geheten. In 1874 kreeg het de naam Hilversum-Amersfoortsche Straatweg, dat wijzigde in 1919 naar Hilversum-Soestdijkerstraatweg. Niet zo’n handige naam, bleek later. Het gebeurde nogal eens dat reizigers zich lieten misleiden door het deel ‘Soestdijk’ in de naam en per ongeluk in Hilversum uitkwamen, terwijl ze op station Soestdijk moesten zijn. In 1965 was vergissen niet meer mogelijk, vanaf dat moment heette het station Sportpark, genoemd naar het naastgelegen sportcomplex.De komst van de trein betekende ook het begin van het toerisme in Hilversum. Het verschil met een stad als Amsterdam was groot. Daarom lieten de inwoners van de hoofdstad zich maar wat graag via de Oosterspoorweg naar Hilversum vervoeren, om er te genieten van frisse lucht en de natuur. Rijke Amsterdammers die hier al een buitenhuis hadden en in hun vrije tijd naar Hilversum kwamen, konden hier opeens vast intrekken. Met de trein konden ze nu naar hun werk in Amsterdam. Dat woon-werkverkeer per spoor was ook interessant voor fabrieken, die zich in het oorspronkelijke schapendorp vestigden. Zo werd de Hilversumse textielindustrie groot. De tapijten uit Hilversum waren zelfs beroemd. De Oosterspoorweg, en de transformatie tot spoorknooppunt, had dus invloed op het inwonersaantal van Hilversum. Er kwamen meer mensen bij en er ontstonden meer voorzieningen, zoals winkels, kerken en scholen. Al die mensen, onder wie de fabrieksarbeiders, moesten allemaal ergens wonen. Daarom verrezen er woningen aan de oostkant van Hilversum. Hier komt de in Hilversum beroemde uitdrukking ‘Over het Spoor’ vandaan. De spoorlijn verdeelde het dorp immers in twee delen: de oude westkant met winkels en voorzieningen, en het nieuwe oostelijke deel.Het gebied rondom het station was volop in gebruik voor de stoomtreinen. Op de plek van het huidige Oosterspoorplein was – midden tussen de huizen – een loods voor de locomotieven te vinden. Om ze van het spoor naar de halfronde loods te krijgen, werden de locs op een draaischijf gezet. Ook nu, honderdvijftig jaar later, is deze halfronde vorm nog terug te zien op het Oosterspoorplein.Via de draaischijf kwamen de locomotieven in de loods terecht. Daar kregen ze nieuwe kolen en water én werden ze gekeerd. De locomotieven moesten namelijk met de schoorsteen naar voren rijden. Als ze uit Utrecht kwamen zat de schoorsteen aan de ‘Hilversum-kant’. Voor een nieuwe rit richting de Domstad kwamen de locomotieven via de draaischijf weer met de schoorsteen naar voren te staan, in de rijrichting dus.Bijna honderd jaar nadat de eerste stoomtrein over de Oosterspoorweg van Hilversum naar Utrecht Lunetten reed, was het tijd om over te stappen op elektrische treinen. Voor de bovenleiding moesten er portalen komen. Alleen was er in 1940, aan het begin van de Tweede Wereldoorlog, een tekort aan staal. Daarom werd gekozen voor beton. Zo kwamen er 188 betonnen spoorbogen. Het duurde nog tot 1946 voor ze in gebruik kwamen. Eerder was het niet mogelijk om elektrisch te treinen, omdat de Duitsers in de oorlog al het koper hadden gevorderd. Uiteindelijk zijn de betonnen spoorbogen alleen op het traject Hilversum-Utrecht gebruikt. De aanleg bleek namelijk toch duurder dan gedacht. En dat maakt de spoorbogen uniek voor Nederland. Ze hebben een monumentale status en staan zelfs genoemd in de Canon van Nederland. In 2024 vieren we dat Hilversum al 150 jaar een spoorverbinding heeft. Vanuit onze eigen stad is het mogelijk om met de trein door het hele land, en zelfs door Europa te reizen. De Hilversummers uit 1874 hadden dat vast niet kunnen denken, toen ze voor het eerst in de stroomtrein stapten.